фарҳанг
СУХАНСАНҶИ ВОЛОФИТРАТ
Ҳоҷӣ Муҳаммад Ҳусайни Кангуртии Хатлонӣ як тан аз зумраи он суханвароне будааст, ки бо вуҷуди таълифи осори гаронмояи манзуму мансур, ба монанди «Девони ашъор», манзумаҳои «Василат-ун-наҷот», «Дабистони ибрат», «Таърихи ҷуда», маснавии «Комде ва Мадан», «Мунтахаб-ул-ахбор фӣ табақоти салотин», рисолаи «Хутути ашколи исломия», ки дар куллиёти эшон гирд омадаанд, хидмати ба нафъи ҷомеа анҷомдодаи худро ночиз шумурда ва бо камоли ҳилму фурӯтанӣ гуфтааст:
Коре зи ту, Ҳоҷӣ, дар замона
Н-омад, ки ба ёдгор монад.
Аммо корҳои ба ёдгормондаи устод Ҳоҷӣ Ҳусайн барои мо ночиз нестанд, бо қимати таърихӣ, фалсафӣ ва адабии худ ҳар як дар соҳати илми муосир ҷойгоҳи вижа дошта, дархӯри пажӯҳишу натиҷагирӣ мебошад, бахусус аз нигоҳи забон. Чакидаҳои хомаи шоир аз ҳисоби воҳидҳои луғавии миллӣ маводи фаровонро дар бар дорад ва дар заминаи онҳо метавон ба диди фарохи эшон арҷ гузошт, зеро ин амалро танҳо як қаламзани меҳандӯст метавонист сомон диҳад. Байти:
Рафти сухан бар сари Хатлон бувад,
Ҳубби Ватан гӯшаи имон бувад,
гувоҳ бар нуқтаи назари мост. Яъне, Ҳоҷӣ Ҳусайн аз зумраи он адибоне набудааст, ки маҳз ба ҳавои шеъру сухани шуарои пешин қалам ба даст гирифтаву хомафарсоӣ кардаанд ва ағлаб навиштаҳояшон низ орӣ аз махсусияти эҷодӣ сурат гирифта. Ҳоло дар ин маҳдуда наметавон аз онон ном бурд ва барои қиёс мисол пешниҳод кард. Абёти поён бар ин гувоҳ аст ва ин суханро тасдиқ мекунад:
Сухан дорам, валекин сарсарӣ нест,
Майи завқи хумор, аммо парӣ нест.
***
Арши суханро бидиҳам бартарӣ,
Фарши хирадро бикунам зеварӣ.
***
Халоиқ бар абас тақлиди вазъи
якдигар доранд,
Нагардад саг ҳумо аз
устухонисахтхоиҳо.
ва ғайра.
Аммо ин байт:
Ҷуз мазҳаби худ якҷиҳатон
ҳеҷ нафаҳманд
З-алфози «Муҷастӣ»-ву зи «Занд»-у
хати «Позанд»,
аз як сӯ, далели таъриху фалсафаву забондонии ин орифи маънӣ буда бошад, аз сӯйи дигар, бозгӯйи ҷасораташон аст, зеро дар он айём ёдкард аз ҳикмати юнонӣ ва аз китоби «Авасто» - ву тафсири он, саҳеҳтараш аз фарҳанги тоисломӣ, куфр маҳсуб мешуд. Ҳамин озодандешӣ ва ҷуръати эҷодӣ боиси ғановати луғавӣ, рангинии сухан ва фасоҳати гуфтору навиштори Ҳоҷӣ Ҳусайн гардидааст, ки аз ин лиҳоз имтиёз дорад. Аз ҳунари гузиниши дурдонаҳо аз ганҷинаи сухан ва заҳмати дар амри суханофариниву вожасозӣ анҷомдодааш ба ин натиҷа расидем, ки дар заминаи инкишофи забон саҳмгузор будааст. Чунончи, пас аз фурӯпошии давлати Сомониён эҷодиёти кам адиберо метавон намуна овард, ки вожаҳои собиқаи тоисломидоштаро, чун жарф (чуқур, умқ, амиқ), вом (қарз), газанд (зарар), ба кор бурда бошад, аммо Ҳоҷӣ Ҳусайн аз истифодаи ин гуна калимаҳо иҷтиноб наварзидааст:
Пайи рангинии ин номаи жарф
Давоти сина шуд лабрези шанҷарф.
***
Мушки Хито зи накҳати зулфат
ба вом рафт,
Дар кисаи сабо шуду додаш савоб рух.
***
Аз ҳум - ҳуми рафтагонам хоби роҳат
шуд ҳаром,
Бар сари раҳ хуфтаро овози по дорад
газанд.
Аз сухани шоир дарёфтем, ки бо такя ба қоидаи вожасозии суннатӣ калимаҳои мураккаби бисёр сохта ё аз забони мардум интихоб кардааст, ба мисли саҳлкор, навбатгир, раҳгир, ғалатгир, нуктафармо (Ин соили саҳлкор мепурс; Гарчи ҳама з-ин шароб навбатгиранд…; Шавад аблаҳнавое нуктафармову ғалатгираш; Хиҷолат нест бар девона раҳгир…) ва ғайра.
Вожаҳои адабвар, ибратгар (дар ибораҳои марди адабвар, дидаи ибратгар), таркибҳои дастгоҳи ҳиммат, арзагоҳи нома, сари қаҳр, нософии дил, умри дарози носазовор ва ҳоказо аз таровишҳои килки маънигустари ин суханвари бузург ба шумор мераванд. Як - ду мисол:
***
Ки дар назди шаҳони додгустар
Наёбад бор ҷуз марди адабвар.
***
Мункир куҷост, дидаи ибратгар
аст боз,
То бингарад, ки соати ҳашр
ошкор шуд.
***
Ба андак ҷурм рафтӣ бар сари қаҳр,
Шароби илтифотат рехт дар заҳр?...
Ҳоҷӣ Ҳусайн ҷиҳати зебоиву муассирии сухан аз унсурҳои тасвир моҳир кор гирифтааст. Аз ҷумла, таркибҳои маҷозиро, ки дар забони халқ маъмул будаанд, фаровон истифода кардааст.
Дар куллиёти шоир сухан ба таҳи гӯш кардан, дида чор кардан, гуфтор рехтан, хоб шикастан, ҷавонӣ рафтан чун муродифи таркибҳои аслии суханро нашунидан ё ба сухан эътибор надодан, интизор будан, сухан зиёд гуфтан, аз хоб нофор кардан ё хобро вайрон кардан, умр гузаштан ё пир шудан ба кор рафтаанд, ки мӯҷиби тақвият ёфтани шеваи баён шудаанд. Мисол:
Сухани сарди рақибон ба таҳи
гӯш кунӣ,
Ҳарфи моро биниҳӣ туҳмати афсона
чаро?
***
Ҳоҷӣ барои дидани рӯят ба чор раҳ
Умре нишасту дидаи худ чор
карду рафт.
***
Биё, мутриб, бизан сози хамӯшӣ,
Ҷавонӣ рафт, бас, беҷохурӯшӣ.
Яъне, омӯзиши забон ва тарзи баёни ин мутафаккири барҷастаи адабиёти поёни садаи ХIХ ва оғози садаи ХХ, бешак, ба такмили сухани имрӯз ва луғатномаи мо - «Фарҳанги забони тоҷикӣ» мусоидат менамояд. Ба ин фарҳангнома аз осори Ҳоҷӣ Ҳусайн танҳо 81 калима роҳ ёфтаасту бас, ҳол он ки миқдори мақулаҳои луғавии дар он ҷододанӣ аз 1000 беш аст.
Сулаймон АНВАРӢ,
устоди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон
Баёни ақида (0) Санаи нашр: 12.11.2018 №: 219 Мутолиа карданд: 795
