Ман ӯро аз замони донишҷӯияш дар Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, аз курси 3-юм тавассути маҳфили «Забоншиносӣ», ки  профессор Додоҷон Тоҷиев роҳбарӣ менамуд, мешиносам. Дар ин маҳфил шогирдони пешқадаме, ки ба илми забоншиносӣ майл ва қобилият доштанд, корҳои курсию дипломӣ ва гузоришҳои илмӣ омода мекарданд, ширкат меварзид. Аз ҳамон вақт дар ин маҳфил Д. Саймуддинов, Д. Хоҷаев, Т. Ваҳҳобов, А. Рустамов, З. Яҳёева, Қ. Юнусов ва дигар забоншиносони машҳур тарбия ёфтанд. Аз ҷумла, Ҳайдарӣ низ аз ҳамон зумра аст.

Ба ман дар муносибат, одамият, усулу услуби кори илмии Ҳайдарӣ чанд чиз писанд аст. Аввал, одамият. Ӯ шахси ором, нарм, пуртоқат, собитқадам, устувор, дурандеш, қадрдону қадршинос ва таҳаммулгаро, ҳурматро медонад. Аз донишҷӯӣ то имрӯз ба як мавзӯъ содиқу вафодор аст: номшиносӣ.

Соли 1973 баъди хатми донишгоҳ Ҳайдарӣ ба шуъбаи забони адабии ҳозираи тоҷик ва таърихи забони Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии Академияи илмҳо бо роҳхат ҳамчун лаборанти калон ба кор омад. Соли 1980 дар шуъбаи таърихи забони тоҷикӣ ва лаҳҷашиносии ҳамин пажӯҳишгоҳ ба тадқиқоти илмӣ пардохт. 

Номзади илми филология Шомуҳаммад Ҳайдарӣ 28 китоб нашр кард, 4 китобаш дар арафаи чоп аст. Дар кишвари Перми Федератсияи Россия 9 китобу 4 мақола ба табъ расонд.  Солҳои 1983 - 1986 ҳангоми сафари хизматӣ дар Афғонистон 3 китоб ва 10 мақола оид ба масъалаи топонимҳо нашр намудааст. 

Рисолаи бо ҳаммуаллифии В. Одегов навиштааш бо номи «Следы арийской цивилизации в Прикамье» (Историко-сравнительное изучение проблемы) соли 2006 дар намоишгоҳи китобҳои илмию оммавии кишваршиносии Россия дар Перм сазовори диплом ва мукофоти пулӣ гардид. Дар ин рисола кӯшиши ҷустуҷӯйи осори ориёӣ дар Россия таҷассум ёфтааст. Олими тоҷикро В. Одегов ва дигар олимони забоншиноси Перм бо ифтихор ориёӣ меноманд. 

Ш. Ҳайдарӣ дар беш аз 20 конфронси илмию назарии кишвар, Ҷумҳурии Ӯзбекистон, шаҳрҳои Екатеринбург, Владикавказ, Ижевск, Перм, Чебоксар, Магнитогорски Федератсияи Россия бо маърӯзаҳои пурмуҳтавои илмӣ баромадҳо намудааст, ки аксари онҳо дар маҷаллаҳо нашр шудаанд. 

Шомуҳаммад Ҳайдарӣ дӯстдори номҳои тоҷикист. Дар китоби «Муждаи меҳр» қариб 2000 номи аслаш тоҷикӣ пешниҳод гардидааст. Номи фарзандону пайвандонаш Авесто, Аноҳито, Ардамеҳр, Дониш, Фарангису Томирис, Анӯшу Ромиш, Ориёну Ораз ва Анижа… Номшинос ки ҳаст, китобҳояш низ унвонҳои зебо доранд: «Муждаи меҳр», «Султони сухан», «Меҳрбахши дилҳо», «Марди илм», «Наврӯз ва номгузорӣ», «Ном ва замон», «Ном ва тилло», «Ном ва Офтоб», «Ном ва Моҳ», «Номи зебо ҳусни инсон аст», «Меҳрҷӯе, Зулайховаше» …

Дар хонааш беш аз 5 ҳазор китоб мавҷуд аст. Мақсад дорад, ки дар зодгоҳаш деҳаи Понғози ноҳияи Ашт китобхонае бунёд намояд.

 

Нурулло МИРЗОМУҲАММАД, забоншинос