Барои дуруст дарк намудани маърифати экологӣ  зарур аст, донем ки чиро мо маърифати экологӣ меномем? Нахуст, он дониши одӣ аст. Яъне, зинаи аввали камолоти инсон дониста мешавад. Дар ин зина шахс дар бораи худ ва атрофиён, инчунин, муҳити зист маълумот пайдо мекунад. Ва ин ҳоло маърифати экологӣ нест. Ҳақиқати иллати маърифати экологӣ чист?  Ба андешаи мо, маърифат иллат аст нисбат ба илми экология, зеро маърифат сабаби будан ё ҳастии  низоми экология дар гузашта буд ва мебошад. Дар ҳамбастагӣ ва ягонагӣ боиси он гардид, ки имрӯз он номи нави илмӣ – маърифати экологиро гирифт.

Маълум аст, ки баъзе илмҳо куллӣ ва баъзеи дигарашон ҷузъӣ мебошанд. Маърифат илми васеъ буда, пас куллӣ аст. Аммо экология илми ҷузъӣ ва хеле мушаххас мебошад. Вале ин маънои онро надорад, ки онҳо бо ҳам зид мебошанд, баръакс маърифат ва экология бо ҳам зич алоқаманданд. Ва чун ҳар илме мавзуъҳои худро дорад, пас маърифат мавзуоташ, умуман, дониш аст, аз ҷумла дониши экологӣ. Аммо мавзуи экология мушаххас  ва дар ягонагӣ бо маърифат доимо дар тағйирёбӣ мебошад. Ҳад ва ҳақиқати илми маърифати экологӣ чист? Ин илм дониш ва тасаввурест, ки онро бояд омӯхт. Пас, омӯхтани маърифати экологӣ дуруст аст аз ду ҷиҳат: якум, барои шинохти мавзуи ин илм, дуюм, барои ҳифз намудани дониши пайдокардашуда. Барои расидан ба ин мақсад роҳи бисёрзинаро гузаштан зарур аст. Аз ин рӯ,  дар ин гуна маврид лозим меояд, ки зинаҳои расидан ба маърифати экологиро ба тафсил баён намоем.  

Якум. Зинаи дониши ҳиссӣ, ки одам олами атрофро меомӯзад. Дар ин зина аввалин нишонаҳои маърифати экологӣ пайдо мешаванд. Масалан, одам табиат, хосиятҳои гуногуни ҷисмҳоро омӯхта аз он лаззат ё ҳаловат мебарад. Дар чунин маврид шахс малакаҳои донишу тавоноиро ба даст меорад, ки фазилатҳои маърифати экологӣ дониста мешаванд. Вақте ки одам нисбат ба табиат бадкирдорию фасодӣ зоҳир менамояд, ин далели нодонию оҷизӣ ва дур шудан аз маърифати экологӣ мебошад. Пас чӣ бояд кард? Ба андешаи мо, даъвати донишро талаб кардан аст. Ин монанди кӯпрук ё пуле ҳаст, ки ба маърифати экологӣ  шахсро наздик месозад ва аз он мегузаронад. Табиат ҷаҳонест, ки андарун ва беруни он аз боигариҳои зиёд иборат аст ва онро бояд ҳифз намуд.    

Дуюм. Дигар чизе, ки маърифати экологиро дар одам таҷассум менамояд – ин муносибати ӯ ба табиат мебошад. Муносибат метавонад гуногун бошад: иқтисодӣ, эстетикӣ, ахлоқӣ, истеҳсолӣ, илмӣ ва ғайра. Вале барои мо муҳим маърифат, дониш дар бораи захираҳои табиат, муҳити боақлона ва сарфакоронаи шахс нисбат ба он мебошад. Одам барои саодатманд шудан ба маърифати экологӣ  тавассути идроки худ дар ҳамбастагӣ бо дониши ҳиссӣ ҳақиқати олами вуҷудро дониста, амал мекунад. Фоидаи дониши ҳиссӣ ин фақат донистан нест, балки хайр кардан аст. Масалан, одамони синну соли гуногун, ҷинс ё касб дар шинондани ниҳол, гул, тозаву озода нигоҳ доштани маҳали зист ё мавзеи муайян фаъол мебошанд. Чунин амал хайри шахс аст, зеро воситаи амали ӯ дониши ҳақ аст. Вақте ки одам мусаллаҳ бо дониши ҳиссӣ ба кори хайр мепардозад, дар вуҷуди ӯ тағйироти куллӣ ба амал меояд. 

Сеюм. Зинаи дониши ақлӣ. Албатта, мавқеъ ва мартабаи дониши ҳиссӣ барои расидан ба маърифати экологӣ хеле баланд аст. Аммо ба андешаи мо, зинаи олии маърифати экологӣ ин ақл мебошад. Инсон ба воситаи ақл ҳақиқати ҷисмро медонад. Мақсад аз ин донистан муҳтоҷ ба ҷисм нест, балки ақл бе вуҷуд ва будан ё набудани ҷисмониёт дониш ҳосил мекунад. Ва ин дониши олӣ маърифати экологӣ мебошад. 

Ғайр аз роҳҳои ҳалли мушкилоти экологӣ, яъне зинаи дониши ҳиссӣ ва ақлӣ дигар роҳҳо низ вуҷуд доранд. Ин ҷо ба як нуқтаи муҳим аҳамият додан зарур аст ва он пайваст будани дониши ҳиссӣ бо дониши ақлӣ мебошад. Маҳз ҳамин пайвастагӣ боиси пайдо шудани маърифати экологӣ мегардад. Масалан, дар кӯдак дониши ҳиссӣ бештар ғалаба мекунад ва ин ба ӯ пурра имконият намедиҳад, ки моҳияти  чизро пурра аз худ намояд, пас бо роҳи дониши ақлӣ, ки фоидапазир аст, моҳияти чиз дониста мешавад. Аммо дониши ҳиссӣ бошад, фоидадиҳанда дониста мешавад, Аз ин рӯ, яке бе дигаре вуҷуд дошта наметавонад. Пас, ин ду зинаи дониш зич ба якдигар пайваст аст, зеро  агар роҳи пайдо шудани дониши ҳиссӣ ин  ҷисм бошад, он гоҳ роҳи пайдо кардани дониши ақлӣ ин дониши ҳиссӣ мебошад. 

Мусаллам аст, ки инсони дорои дониш, албатта, ба маърифати экологӣ хоҳад расид. Аммо, ғайр аз ин, барои ба пуррагӣ расидан ба маърифати экологӣ қувваҳое вуҷуд доранд, ки мо онҳоро ба тариқи зайл номбар ва баҳогузорӣ менамоем: тарбия, табиат, ҷомеа, ҳуқуқ, маориф, муносибатҳои ҷамъиятӣ, илм, сиёсат ва ғайра.      

  Маълум аст, ки зинаҳои тарбия ҳам гуногун мебошанд, чун, пеш аз ҳама, оила, мактаб ва ҷомеа. Ҳар кадоме аз онҳо қувваҳое мебошанд, ки барои расидан ба маърифати экологӣ мақому манзалати худро доранд. 

Кадом қувваҳои ҷамъиятӣ сабаби рушди маърифати экологӣ мегарданд? Пеш аз ҳама, Ҳукумати  мамлакат ва сохторҳои он. Қабули  қонунҳо, қарорҳо, барномаҳо ва стратегияҳои давлатии гуногунсоҳа имконият медиҳанд, ки маърифати экологӣ дар ҳама зинаҳои иҷтимоӣ амалӣ гардонда шаванд. Ғайр аз ин, саҳми ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон бо мақсади ҳифз намудани табиат ва ободии кишвар, нигоҳ ва ғанӣ гардондани захираҳои бои мамлакат ҳамчун мерос ба наслҳои ояндаи миллат – ин аст вазифаи пурифтихори ҳар як шахсе, ки  моҳият ва мазмуни маърифати экологиро  дарк намудааст. 

               

М. САДУЛОЕВ, 

номзади илмҳои фалсафа, дотсент,

А. Н. ШОЕВ, 

номзади илмҳои техникӣ, дотсент