Муҳимтарин вижагии забони тоҷикии форсӣ он буд, ки забон дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ ба таври босуръат рушд карда, тамоми омилҳо ва унсурҳои барои забони адабӣ зарурро, аз қабили забони таърихан ташаккулёфта, дар як маҳдудаи муайяни ҷуғрофӣ мавриди истифодаи мардум қарор гирифтан, суфтаву сайқалёфта, дорои хатту меъёрҳои муайяни наҳвию услубӣ ва забони расмии коргузорӣ қарор гирифтанро касб намуд ва дар муддати зиёда аз ҳазор сол на танҳо барои мардуми ориётабор, балки барои қавму ҳалқҳои дигар низ ҳамчун забони адабӣ хидмат намуд.

Аксари муҳаққиқон бар он назаранд, ки зодбуми ин забон Мовароуннаҳру Хуросон аст. Аз ҷумла, Саид Нафисӣ зимни таҳқиқу баррасии рӯзгор ва осори устод Рӯдакӣ дар ин маврид чунин мегӯяд: “Дар замони Рӯдакӣ шаҳри Бухоро чун дигар шаҳрҳои Мовароуннаҳр шаҳре будааст мураккаб аз нажоди эронӣ ва шояд яке аз қадимтарин мадоин бошад, ки нажоди мо дар он раҳли иқомат афканда, ба ҳамин ҷиҳат мардуми он шаҳр ба ҷуз иддаи маҳдуд аз нажодҳои дигар, ки баъд  ба воситаи ҳаводис бад-он рафтаанд, аз нажоди эронӣ будаанд ва порсизабон, махсусан аз замоне, ки  Бухоро пойтахти Сомониён ва маркази адабиёти форсӣ шуд ва умарои Оли Сомон дар ривоҷи ин забон аз ҳеч фурӯ нагузоштанд, маъруфтарин  маркази забони мо шуд, чунон ки ҳанӯз пас ҳазору анд сол забони аксарияти мардуми Бухоро ва забони бозори он порсист ва ҳанӯз аксари мардуми он аз нажоди эрониянд, ки имрӯз эшонро ба истилоҳи маҳаллӣ “тоҷик” мехонанд”. 

Ҳамин тариқ, дар аҳди Сомониён дар баробари рушди иҷтимоии ҷомеа ва ташаккулёбии халқияти тоҷик, забони адабии порсии дарӣ низ пурра ташаккул меёбад. Ин далели он буд, ки тамоми меъёрҳо, ки барои бунёди забони адабӣ зарур дар ин давра бунёд меёбанд, ки онҳо барои тамоми марҳилаҳои минбаъдаи забон хизмат менамоянд. Маҳз ҳамин меъёрҳо ва суфтаву сайқал ёфтани забони порсии дарӣ буд, ки пас аз анҷоми давлатдории Сомониён он барои ҳокимиятдорони ғайриэронӣ мавриди истифода дар раванди ҳокимиятдорӣ қарор гирифт.

Дар муддати қариб сад соли ҳукмронии хонадони фарҳангу адабпарвари Сомониён аз ҷониби аҳли илму адаб осоре офарида шуд, ки назираш то кунун дар олам ба чашм намерасад. Агар устод Рӯдакӣ бо ҳамасрони худ барои рушди ин забон талошҳо карда, забони порсии дариро тавссути шеъри оламгирашон мондагор сохта бошанд, Абулқосим Фирдавсӣ ҳамосаи бемислеро бо номи “Шоҳнома” офарид, ки он бузургтарин ёдгории адабиест, ки асотир ва таърихи гузаштаи халқи тоҷикро бо забони шевову равон тараннум кардаву собит сохтааст, ки аз бозе ки таърих ҳаст, забон ва мардуми эронинажод дар сафҳаи олам мавҷуд аст. Абуали ибни Сино, Абурайҳони Берунӣ ва садҳо тани дигар мавҷудияти забони тоҷикиро бо осори илмии худ таъйид намуда, аз мардуми тамаддунсозу фарҳангӣ будани нажоди эронӣ дарак доданд.

Пас аз пошхӯрии салтанати Сомониён дар тули қариб 900 соли дигар ҳокимиятдории сарзамини Мовароуннаҳру Хуросон шуруъ аз давлатдории Ғазнавиён то замони Манғитиён ҳокимияти сиёсиро туркзабонон идора менамоянд, вале забони тоҷикӣ дар тули ин солҳо ба ҳамчун забони расмии давлатӣ побарҷо мемонад ва ба кишварҳои гуногуне паҳн гардид.  Дар масири асрҳо аз ҷониби абармардони илму адаби тоҷик осори гаронбаҳое офарида мешавад, ки ҳамаи онҳо зинатафзои адабиёти умумибашарӣ мегарданд.

Дар замони шуравӣ забони тоҷикӣ тавассути заҳматҳои устод Садриддин Айнӣ ва муосиронаш то андозае рӯ ба рушд ниҳод. Албатта, муборизаҳои устод Айнӣ барои мондагории забони тоҷикӣ ба ҳама маълуманд. Дар ин давра забони тоҷикӣ бо забонҳои дигаре бархӯрд карда, то андозае такмил ёфта бошад ҳам, вобас-та ба сиёсати иҷтимоии замон аз анъанаҳои пешини худ канда шуд, зеро ду маротиба расмулхат ба тағйирот дучор гардид, ки ин ба рушди забони тоҷикӣ каме монеа эҷод кард.

Пас аз солҳои 50-ум дар рушди забони тоҷикӣ саҳифаҳои тозае боз шуда, аз ҷониби олимону адибон асарҳои илмию адабии вофире таълиф мегарданд. Таълифи китобҳои “Грамматикаи забони тоҷикӣ”, “Фарҳанги забони тоҷикӣ”, “Энсиклопедияи калони советии тоҷик” ва мисли ин барин садҳо асари муҳташами дигар барои рушди забони тоҷикӣ дар ин марҳилаи инкишоф мусоидат кардаанд.

Маврид ба таъкид аст, ки нахустин падидаи истиқлолхоҳии миллати тоҷик ҳанӯз дар охири солҳои 80-уми асри гузашта маҳз тавассути мақоми давлатӣ гирифтани забони тоҷикӣ рӯйи кор омада буд. Бо ҷаҳду талошҳои аҳли илму адаб ва зиёиёни пешқадами кишвар соли 1989, яъне дар давраи шуравӣ забони тоҷикӣ расман мақоми давлатӣ гирифт, ки ин барои рушду нумӯи он дар солҳои минбаъда заминаҳои мусоидеро фароҳам овард.

Вазифаҳои забони тоҷикӣ дар замони тантанаи Истиқлолияти давлатӣ боз ҳам бештар гардиданд. Акнун ин забон дар арсаи олам забони як кишвари озоду мустақилро муаррифӣ мекунад. Таваҷҷуҳи роҳбарияти давлат ва аҳли илму эҷод ба рушди забони тоҷикӣ бештар меафзояд.

Маврид ба таъкид аст, ки дар ин давра забони тоҷикӣ ҳомии худро дар симои Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон пайдо намуд. Тоза нигоҳ доштани забон ва рушду инкишоф додану барқарор кардани асолати таърихии ин забон аз ҷониби Роҳбари давлат пайваста таъкид мегардад. Ин буд, ки барои ба табиати забони тоҷикӣ мутобиқ сохтани меъёрҳои забон якчанд маротиба ба қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ тағйиру иловаҳо ворид карда шуда, унсурҳои барои забони мо бегона аз он бароварда шуданд. Омӯзиш ва таълими он дар асоси дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат дар сатҳи зарурӣ роҳандозӣ гардида истодааст. Таҷлили Рӯзи забон, таъсиси Кумитаи забон ва истилоҳот низ аз падидаҳои неки замони истиқлоланд.

Муҳимтар аз ҳама, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба рушду инкишофи забони тоҷикӣ дар замони муосир таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуда, барои боз ҳам баланд бардоштани мақоми он дар ҷомеа ва муаррифию мондагории он замони ҷаҳонишавии фарҳангҳову тамаддунҳо китоби “Забони миллат – ҳастии миллат”-ро таълиф кардаанд, ки дар он тамоми раванди рушду инкишофи забони тоҷикӣ дар масири таърих таҳлилу таҳқиқ гардидааст.

Ҳамзамон, Пешвои миллат ба ҳар як соҳибзабон муроҷиат карда, чунин фармудаанд: «Забони миллӣ барои дар сатҳи байналмилалӣ муаррифӣ кардани миллат нақши калидӣ дорад. Гузашта аз ин, забони тоҷикӣ ба сифати яке аз забонҳои ширину шоирона ва шевотарини дунё аз ҷониби бузургтарин шарқшиносони ҷаҳонӣ эътироф гардидааст. Бузургони миллати тоҷик дар тули таърих бо ин забони ҷаззоб осори арзишманди адабӣ, бадеӣ, илмӣ ва фарҳангӣ ба мерос гузоштаанд. Таърихи забони миллии мо шоҳиди он аст, ки маҳз забон бо иқтидор ва тавонмандиҳои худ миллати тоҷикро дар арсаи муборизаҳои сиёсӣ, мафкуравӣ ва фарҳангӣ муқовиматпазир сохтааст.

Мо ифтихор мекунем, ки Рӯдакиву Фирдавсӣ, Саъдиву Ҳофиз, Мавлонои Балхиву Бедил ва ҳазорон нафари дигар қалби ҷаҳониёнро бо ин забони ноб, яъне забони модариву давлатии мову шумо, тасхир кардаанд".

Ҳамин тариқ, забони тоҷикӣ ҳамчун яке аз унсурҳои муҳими давлатдории миллию Истиқлолияти давлатӣ метавонад дар оянда низ барои ин миллату ин сарзамини куҳанбунёд хизмат намуда, таъриху тамаддун ва фарҳанги волои кишвари азизамон – Тоҷикистон, фарзандони барӯмандеро тарбия карда, мондагории хеш ва тоҷиконро чун миллати тамаддунофар таъмин намояд, ки ин, пеш аз ҳама, тавассути ҳифзу нигаҳдории волоияти забон аз ҷониби соҳибонаш сурат мегирад. Ба қавли Абулқосим Фирдавсӣ:

Хирадманд бошу беозор бош,

Ҳамеша забонро нигаҳдор бош.

 

Муҳаммаддовуд САЛОМИЁН,

доктори илмҳои филология, профессори ДМТ, президенти Академияи таҳсилоти Тоҷикистон