фарҳанг
ТОҶИК. МАВҚЕИ ИН ВОЖА ДАР АШЪОРИ МАВЛОНО ҶАЛОЛИДДИНИ БАЛХӢ
Осори шоир, мутафаккири сӯфимашраб ва донишманди бузурги тоҷик Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ (1207-1273) аз ҷумлаи он падидаҳои фарҳангист, ки дар баробари ворид будан ба ганҷинаи мероси гаронбаҳои хаттии инсоният ва дар миёни мардуми гуногунандешаю мухталифмазҳаби олам шуҳрат доштани худ дар гузаштаю имрӯз, инчунин, метавонад барои ҳалли масъалаҳои гуногуни адабию фарҳангӣ ва иҷтимоию таърихии миллати куҳанбунёди мо хидмат намояд. Аз ҷумла, таълифоти ин шахсияти маъруф дар қатори асарҳои Саъдии Шерозӣ (1181 ё 1205-1292) аз ҷумлаи он маъхазҳои муътамаде мебошад, ки барои дарки маънии вожа ва мафҳуми “тоҷик“ бо решаҳои таърихии он мусоидат менамоянд.
Дар ибтидо бояд зикр намуд, ки худи вожа ё мафҳуми “тоҷик”, ба эътиқоди баъзе муҳаққиқон, ҳанӯз аз асри якуми мелодӣ бо шаклу талаффузҳои гуногун маълум будааст. Ба ақидаи ҳафриётгар ва ховаршиноси шӯравӣ А.Н. Бернштам (1910-1956) бошад, ин вожа дар маъхазҳои хаттӣ дар даврони то истилои арабҳо, ё худ дар охири acpи VII дар манбаъҳои чинӣ зикр гардидааст. Вале интишори ҳамаҷониба ва истифодаи гусастаи вожаи тоҷик, аз назари муаррихи тоҷик, академик Н. Неъматов (1927-2011), бо ташаккули худи халқ, яъне ибтидо аз асрхои IX - Х оғоз мешавад.
Дар асри XIII низ мафҳуми тоҷик интишори фарох дошта, дар ашъори Саъдӣ ва Мавлоно бо мундариҷаи васеи худ истифода гардидааст. Аз ҷумла, Саъдӣ ин вожаро ба маънии халқи мушаххас дар қатори се қавми дигар, ки дар он даврон дар мамлакатҳои мусулмонӣ ва ҳамсоягии онҳо маскун буданд, ба кор бурда, гуфтааст:
Араб дидаву турку тоҷику Рум,
Зи ҳар ҷинс дар нафси покаш улум.
Чунонки мебинем, дар ин байти Саъдӣ вожаи тоҷик ҳаммаънои мардуми ориёинажоди Шарқи мусулмонӣ аст, ё ба мафҳумҳои муосир дар шакли тоҷик, форс ё эронинажод рост меояд. Мавлоно низ калимаи тоҷикро ба маънии миллати тоҷикзабон (ё форсизабон, ё даризабон), вале васеътар аз диди Шайх Саъдӣ, яъне дар тафовут аз қавмҳои арабзабон, курдзабон, туркзабон, румизабон ва мардуми зангӣ истифода кардааст. Ду байти зерин аз девони Мавлоно собитгари ин маъниянд:
Курду турку зангу тоҷику араб
Фаҳм карда он садо бе гӯшу лаб.
* * *
Турк кӣ, тоҷик кӣ, зангӣ кӣ, румӣ кӣ?
Моликулмулке ки донад мӯ ба мӯ сирру алан.
Агар аз нигоҳи имрӯз баррасӣ намоем, маълум мегардад, ки Саъдӣ ва Мавлоно вожаи тоҷикро дар нисбати тамоми мардуми ориёии минтақаҳои муосири Осиёи Миёна, Афғонистон ва Эрон ба кор бурдаанд. Зимни ин ҳар ду мутафаккир ҳам худро ба тоҷикон мансуб донистаанд. Аз ҷумла, дар нисбати Мавлоно, агар истифодаи пайвастаи мафҳуми дар шакли ҷуфт истифодашаванда - “тоҷику турк” - ро аз ҷониби мутафаккир бо мисраи машҳури ӯ - “Донам ман он қадар, ки ба туркист «об» - «сув» - қиёс намоем, ин маънӣ ба куллӣ равшан мегардад. Ҳамчунин, дар байти зерин низ муаллифи “Девони кабир” аз тоҷик будани худ ва тоҷикона рафтор карданаш ёд карда, фармудааст:
Турке ҳама туркӣ кунад, тоҷик тоҷикӣ кунад,
Ман соате турке шавам, як лаҳза тоҷике
шавам.
Аз ҷониби дигар, Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ бо сабаби он, ки айёми кӯдакию наврасии худро дар байни тоҷикони Балх, Вахшонзамин ва Самарқанд гузарондааст, ба зумраи он шоироне дохил аст, ки беш аз дигарон вожаи тоҷикро дар меросашон истифода намудаанд. Зимни таҳқиқи фалсафаи ин мутафаккири сӯфимашраб мо дар ҳафт байти девони ӯ ин вожаро пайдо намудем, ки ҳар яке аз онҳо дар қатори иттилои адабию забоншиносӣ доштан, ҳамчунин ҳомили ахбори фарҳангию иҷтимоӣ мебошанд. Масалан, дар байтҳои зерин Мавлоно тоҷику арабу туркро дар ҳамбастагии маънавӣ мебинад, агар ҳамаи онҳо ба таълимоти ирфонии ягона пайравӣ дошта бошанд:
Турку тоҷику араб гар ошиқанд,
Ҳамраҳанд аз рӯи маънӣ дар савоб.
* * *
Агар турк, арчи тоҷик аст, бад-ӯ ин шоҳ
наздик аст,
Чу ҷон бо тан, валекин тан набинад ҳеч
мар ҷонро.
Дар баробари ин, Мавлоно бо сабаби пайравӣ аз таълимоти тасаввуф ва канораҷӯӣ аз зоҳирпарастӣ, ки ба ақлгароию ботинпарастии маънавӣ мухолифат дорад, тамоми инсониятро новобаста аз ирқу нажод ва дину мазҳаб, баробар бо ҳамдигар эътироф менамояд:
Рӯҳ бо илм асту бо ақл аст ёр,
Рӯҳро бо тоҷику туркӣ чӣ кор?
Мавлавишиноси маъруфи даврони шӯравӣ Р.Г. Фиш (1924 - 2000) дар романи таърихии худ «Ҷалолиддини Румӣ» чунин далелеро аз ҳаёти Мавлоно дар либоси бадеӣ овардааст: ӯ сохтмони биноеро, ки дар он устоҳои даъватшуда ба шаҳри Қӯнияи Туркия аз Хуросону Юнон машғул буданд, дар ҷавонии худ назора карда, дар овони пиронсолияш ёд оварда, гуфтааст: «Сохтан хоҳӣ, юнониёнро даъват бикун…». Ба ҳамин маънӣ ишораҳоро ба халқи тоҷик ҳамчун ба халқи созандаю фарҳангӣ ва мардуми таҳаммулпазир – халқи «нарм» дар ашъораш низ дучор меоем:
Як ҳамлаву як ҳамла, к-омад шаби торикӣ,
Чустӣ куну туркӣ кун, не нармиву тоҷикӣ.
Дар фарҷоми сухан таъкид месозем, ки устод С.Айнӣ (1878 - 1954) ба куллӣ собит намудааст, ки вожа ва мафҳуми «тоҷик» аз замони Саъдии Шерозӣ то адибони асри XIX барои ифодаи тамоми мардуми тоҷикзабон ё форсизабон дар сарзамини Осиёи Миёна, Хуросон ва Эрони ғарбӣ ба кор бурда шудааст. Таҳлили ашъори донишманди бузурги тоҷик Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, ки дар онҳо вожаи тоҷик истифода гардидааст, бори дигар аз лиҳози таърихӣ дуруст будани ин хулосаи илман асосноки сардафтари адабиёти муосири тоҷикро ба таври муътамад собит месозад.
Зиёӣ Хуршед МАХШУЛЗОДА, доктори илми фалсафа, профессор,
директори Пажӯҳишгоҳи рушди маориф
ба номи Абдураҳмони Ҷомӣ
Баёни ақида (0) Санаи нашр: 30.09.2019 №: 185 Мутолиа карданд: 1212
