Бо пайдо шудани оташ мардуми пешин барои худ ҷашни Садаро интихоб карданд. Ин, аз як тараф, ифодагари рамзи ҷовидонагии Хуршед ва муқаддас донистани оташ бошад, аз тарафи дигар, маънои робитаи зич доштани инсон бо табиат аст. Маҳз бо пайдо шудани оташ ҳамчун рамзи Хуршед Ҷашни Сада дар миёни мардум густариш пайдо кард.

Дар бораи пайдоиши Ҷашни Сада ва истилоҳи “Сада” назарҳо гуногун мебошанд. Ҷашни Сада ҳанӯз аз асрҳои миёна роиҷ буда, ҳамчун нахустин муждаи Наврӯз зикр мегардад. Аз замонҳои қадим Сада 50 рӯз пеш аз фарорасии Наврӯз, яъне рӯзи 10 - уми баҳманмоҳ мувофиқ ба санаи 30-юми январ ҷашн гирифта мешуд. Анъана ва расму оинҳои мардуми ориётабор таърихи беш аз сеҳазорсола доранд ва онҳо бештар дар ҷашнҳои то имрӯз боқимонда, аз қабили Шаби Ялдо, Сада, Наврӯз, Тиргон, Меҳргон ва ғайра таҷассум ёфтаанд. Дар асари машҳури Умари Хайём «Наврӯзнома» омадааст: «Афридун ҳамон рӯзе, ки Заҳҳок бигрифт, Ҷашни Сада барниҳод ва мардумон, ки аз ҷавру ситами Заҳҳок раста буданд, писандиданд ва аз ҷиҳати фоли нек он рӯзро ҷашн карданд ва ҳар сол то ба имрӯз оини подшоҳони некаҳдро дар Эрон ва даври он ба ҷой меоваранд».

Дар шинохти Ҷашни Сада Абурайҳони Берунӣ гуфтааст:  «Сада гӯянд, яъне сад ва он ёдгоре аз Ардашери Бобакон аст ва дар сабаби ин ҷашн гуфтаанд, ки ҳар гоҳ рӯзҳо ва шабҳоро ҷудогона бишморанд, миёни он ва охири сол адади сад ба даст меояд ва бархе гӯянд, иллат ин аст, ки дар ин рӯз зодагони Каюмарс падари нахустин дуруст сад тан шуданд ва яке аз худро бар ҳама подшоҳ гардонданд ва бархе бар онанд, ки дар ин рӯз фарзандони Машӣ ва Машиёна ба сад расиданд ва низ омада, ки шумори фарзандони Одам Абулбашар дар ин рӯз ба сад расид». Номи Ҷашни Сада аз рақами 100 (сад) гирифта шудааст. Дар забони паҳлавӣ он дар шаклҳои гуногун: сат, сатаг, сазак ва ё саз омадааст ва арабҳо онро «сазак» номидаанд. Абурайҳони Берунӣ дар «Ат-тафҳим» сабаби «Сада» номгузорӣ шудани ҷашни мазкурро мансуб ба миқдори рӯзҳои боқимонда то Иди Наврӯз – яъне 50 шабу 50 рӯз медонад. Ҳамин фикрро ӯ дар «Осор-ул-боқия» чунин баён кардааст: «Эрониён пас аз он ки кабиса бартараф шуд, дар ин вақт, яъне ҳангоми Ҷашни Сада мунтазир буданд, ки сармо низ аз эшон бартараф шавад ва давраи он ба сар ояд, зеро онҳо оғози зимистонро рӯзи панҷуми моҳи обон, яъне 27-уми октябр мешумурданд ва охири зимистони бузургро  рӯзи даҳуми моҳи баҳман меҳисобиданд, яъне 30-юми январ ва ба унвони Сада ҷашн мегирифтанд.

Роҷеъ ба Ҷашни Сада дар асрҳои миёна ва баъзе унсурҳои он дар Осиёи Марказӣ, бахусус дар шаҳрҳои бостонӣ ва ноҳияҳои кӯҳии Ҷумҳурии Тоҷикистон Н.А.Кисляков ва И.С.Брагинский маълумот дода, унсурҳои боқимондаи ин ҷашни мансуб ба табиатро, ки аз нафас кашидани замин ва борвар шудани он шаҳодат медиҳад, бо дигар маросимҳои маъмул дар асрҳои миёна муқоиса намудаанд. 

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати Истиқлолияти давлатӣ Сада аз нав эҳё гардид ва минбаъд ҳамасола онро дар ҷумҳурӣ 30-юми январ бо шукӯҳу шаҳомати хосса ҷашн мегиранд. Мувофиқи маъхазҳои таърихӣ, Ҷашни Сада таърихи аз 3 то 5 ҳазорсоларо доро мебошад. Калимаи “Сада” аз забони ориёӣ гирифта шуда, оташро ифода менамояд. Дар таърих аввалин подшоҳе, ки Садаро ҷашн гирифтааст, Ҳушанг мебошад. Сада чун Наврӯзу Меҳргон яке аз ҷашнҳои басо қадимии мардуми ориёнажод  буда, дар аҳди қадим хеле мутантану пуршукӯҳ, бо шодию сурур, оташафрӯзию гулханфурӯзӣ, рақсу тарона ва оростани хони пурнозу неъмат ҷашн гирифта мешуд. Аммо бо мурури замон аз ёдҳо рафта, таҷлилаш дар қаламрави мамлакат баргузор намешуд. Баъди расидан ба Истиқлолияти давлатӣ ва ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ҷашни Сада аз нав эҳё гардид. 

 

Аниса ЛАВУНЧАЕВА, 

Зулфия РАҶАБОВА, 

кормандони Институти чорводорӣ ва чарогоҳи     

Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон