Тоҷикистон дорои табиати беназир буда, дар он беш аз 13 ҳазор намуди ҳайвон вомехӯрад, ки аз ин 800 намудаш  дар дигар кишварҳо ба назар намерасад. Ба Китоби сурхи Тоҷикистон 222 намуд ҳайвони нодир дохил шудааст ва бо мақсади ҳифзи онҳо (инчунин, рустаниҳои камёб) 4 мамнӯъгоҳ, 13 ғӯруқ, Парки миллии Тоҷикистон, ки аз ҷиҳати масоҳат калонтарин дар Осиёи Марказӣ ба ҳисоб меравад. Парки таърихӣ - табиии «Ширкент» ва Парки табиии «Сари Хосор» таъсис ёфтаанд, ки 23 дарсади ҳудуди кишварамонро ташкил медиҳанд. 

Дар иртибот ба Солҳои рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ (2019 – 2021) таҳти ин рубрика мо тасмим гирифтем, ки ба муштариёни сершумори рӯзнома доир ба ҳайвоноти нодири кишвар маълумоти мухтасар пешниҳод намоем.

Яке аз онҳо хирси маллаи тиёншонӣ мебошад, ки калонтарин ҳайвони дарандаи Тоҷикистон ба шумор меравад. Вай мӯинаи ҷилодор буда, панҷаҳои қавӣ ва чанголҳои дароз дорад. Андозаи бадани хирси болиғ 150 – 180 см ва вазнаш ба 120 – 170 кг мерасад. Ин ҳайвони нодиру зебои кишвари афсонавиамон дар минтақаҳои кӯҳии Тоҷикистони Шимолӣ, Марказӣ, Бадахшон ва, аҳёнан, Помир дар баландиҳои аз 1500 то 4500 метр аз сатҳи баҳр вомехӯрад ва алҳол саршумори он тахминан 550 – 600-торо ташкил медиҳад. 

Ҷангалзори паҳнбарг бо дарахтони чормағз, сафедор, олуча ва арча муҳити зисти писандидаи хирси малла ба ҳисоб меравад. Таркиби ғизояш, асосан, решаи рустаниҳо, мева, ғуҷуммева ва ҳашарот аст. Хояндагони хурд (махсусан суғури сурх)  ва парандагонро низ шикор мекунад. Ин дарандаи калонҷусса ҳамеша кӯшиш мекунад, ки аз чашми инсон дур бошад. 

Охирҳои моҳи ноябр ва аввали моҳи декабр, пеш аз боридани барф, давоми 4 – 5 моҳ ба хоби зимистона меравад. Қабл аз ин, фаъолона ғизо хӯрда, миқдори зарурии чарбуро дар бадани худ захира мекунад. Паноҳгоҳи зимистонаи хирс дар баландиҳои аз 2000 то 3500 метр аз сатҳи баҳр, дар қитъаҳои дастнорас, ҷангалзори анбӯҳи кӯҳӣ ва нишебиҳои шахдори дорои набототи сираки дарахтиву буттагӣ ҷойгир аст. Бояд гуфт, ки  паноҳгоҳи худро хирс солҳои тӯлонӣ истифода мебарад. 

Узвҳои шомма ва шунавоии хирс хуб инкишоф ёфта бошанд ҳам, аммо босирааш заиф аст. Дорои хотираи қавӣ буда, муҳити зисти худро зуд ба хотир мегирад. Тақрибан, 45 – 50 сол умр мебинад. 

Чарондани чорво, буридани ҷангал, даравидани алафзор ва сайругашти одамон дар муҳити зисти хирс ҳаёти орому осоиштаашро халалдор месозанд. Мутаассифона, баъзан зери таъқиби инсон қарор гирифта, аз ҷониби ғӯруқшиканҳо бераҳмона нобуд мешавад. 

Хирси маллаи тиёншонӣ ҳамчун намуди осебпазир ба Китоби сурхи Тоҷикистон дохил шудааст. Ин дарандаи ваҳшӣ ҳамчун калонтарин сокини ҷангалзори кӯҳӣ, табиати нотакрори Тоҷикистонро зебоӣ мебахшад. Маҳв гардидани хирси малла ба оқибатҳои ғайричашмдошт оварда мерасонад. Аз ин рӯ, барои афзун намудани саршумори хирси малла зарур аст, ки барои ҳаётгузаронии он шароити муътадил фароҳам оварда шавад ва аз таъқиби шикорчиён ҳифз гардад. 

 

Таҳияи Нигина РАҲМОН, «Ҷумҳурият»