Дафтари 3-юми "Маснавӣ" дар тарҷумаи дуктур Ад-Дасуқӣ аз 656 саҳифа иборат буда, 409 саҳифаро тарҷумаи матн ташкил дода, 246 саҳифаи он ба шарҳу эзоҳи матни тарҷумашуда бахшида шудааст.  Дар муқаддимаи тарҷумаи ин дафтар мутарҷим бо номи "Фалсафаи бақо андар фанои Ҷалолуддин" як таҳқиқи арзишманди ирфонӣ-фалсафӣ анҷом дода, ба яке аз масълаҳои душвор ва дар айни замон фалсафа ва ирфони исломӣ, мавҷудияти Худои Таоло ва муносибати инсон ба он даст задааст, ки ин масъала дар таърихи адабиёти форсу тоҷик бо истилоҳи "ирфон" маълум ва маъруф буда, ҷавҳар ва дарунмояи он ба фанопазирии инсон ва вуҷуди ҳақиқӣ ва мутлақи Худованд бахшида шудааст. Аз ин рӯ, Мавлоно дар "Маснавӣ" ин ақидаи пурмояро пешниҳод мекунад, ки ҳама чиз дар олам "хӯрдан ва хӯрданӣ" буда, хӯронандаи инсон ҳамон Худованди Мутаол буда, ҳар чизе дар табиат хӯрандаи бақувваттаре дорад ва инсон чун аз бандубасти ғизои моддӣ дар сурати бадан раҳоӣ ёфта, ба руҳи холис табдил меёбад, ӯ дар як сатҳи дигаре қарор мегирад, ки ҳавос ва андомҳои одӣ аз дарки он оҷиз мегарданд. Ҷаҳони моддӣ аз назари Мавлоно ҳамеша дар ҳаракат, таҳаввул ва гузариш аз як ҳолати сифатӣ ба ҳолати дигари он аст, ки онро дар истилоҳи ҳакимон ва файласуфон "истиҳола" меноманд, яъне Мавлоно дар ин бахш мартабаҳои ҳастиро аз ҳолати ҷимодӣ ба ҳайвонӣ ва аз ҳайвонӣ ба инсонӣ бо як дидгоҳи таърихӣ ва файласуфона дар таҷрибаи анбиё ҳаллу фасл карда, мегӯяд:

Аз тавозуъ чун зи гардун шуд ба зер,

Гашт ҷузви одамӣ ҳаййи далер.

 

Пас сифоти одамӣ шуд он ҷимод,

Бар фазои арш паррон гашт шод,

 

К-аз ҷаҳони зинда, з-аввал омадем,

Боз аз пастӣ сӯйи боло шудем.

 

Ҷумла аҷзо дар таҳаррук дар сукун,

Нотиқон, к- "инно илайҳи роҷиъун"

 (Маснавӣ, даф. 3, саҳ.227). 

 

Мутарҷим дар ин бахши таҳқиқи хеш ба яке аз масъалаҳои мураккаби ирфони исломӣ бозгашти руҳ ба асли хеш, ки онро дар дафтари аввали "Маснавӣ" дар шакли "нолаи най" барои бозгашт ба найистон ва шевани руҳ баҳри бозгашт ба ҷаннат бо мисолҳои зиёд дар ҳар дафтари "Маснавӣ" шарҳу баён месозад, ки шарҳу тафсири ӯ ба "Қасидаи айния дар нафс"-и Ибни Сино шабоҳат дорад (Абуалӣ ибни Сино. Осор. Ҷилди дувум, Душанбе, 2005, саҳ. 682-687). Аз назари Мавлоно нестии ҳаёти башар, ки суфиён онро бо лафз ё истилоҳи "фано" ифода мекунанд, ҷуз таҳаввули нафси накӯҳида ба нафси олия ва мутмаинна, чунонки Ал-Ҳиҷварӣ мегӯяд: "Нестшавии сифоти накӯҳида ва иваз кардани онҳо ба сифатҳои ҳамида чизи дигаре нест" (Даф.3, саҳ.10). Ба ибораи дигар, агар андешаи "бақо андар фано" риштаи пайванди бахшҳои «Маснавӣ» бошад, пас, мавзуи ишқ риштапайванди ҳар як дафтари «Маснавӣ» - ро ташкил медиҳад. Хулосаи калом, мутарҷим дар ин қисмати дафтари сеюми «Маснавӣ» ба масъалаи бақою фанои инсон ва нақши ишқ дар муносибати байни инсон ва ҷаҳони ҳастию Худованд тааммуқ карда, таъкид мекунад, ки ҳангоми бозгашти руҳ ба маъвои хеш ӯро маҳз ишқ қувва ва неру мебахшад, зеро ишқ ҳаракат ба сӯйи камол ва аз аслҳои тавҳид буда, мазҳаби ишқ аз ҳама мазҳабҳо ҷудо ва болост.

Мутарҷим дар тарҷумаи дафтари чаҳоруми «Маснавӣ», ки иборат аз 635 саҳифа мебошад ва 370 саҳифаи онро тарҷумаи матн ва 260 саҳифаашро шарҳу эзоҳҳо ташкил медиҳанд, дар муқаддимааш бо номи "Инсон он олами кабир" дар такя ба мазмун ва муҳтавои ин дафтар таҳқиқи аҷибе ба анҷом расонидааст, ки мазмуни он аз чунин хулосаҳо иборат аст:

Инсон аз назари Мавлоно чун як махлуқи малакутӣ дар ҷаҳони ҳастӣ ба манзалати як зарраи хоки замин ва қатраи обе нест, ки ба дарё омезиш меёбад ва омаданаш ба ин дунё чун омадани пашшае нест, ки меояду чанд лаҳза баъд фано мешавад, балки мартаба ва манзалати вай як зот ва махлуқи волотар ва муқаддастар аст. Ҳакимон инсонро олами сағир донистаанд ва худи оламро инсони кабир хондаанд, вале Мавлоно акси ин маъниро собит сохта, аз дидгоҳи ӯ дар офариниш аз инсон дида, бузургтар офаридаи худовандӣ вуҷуд надорад:

Пас, ба сурат олами асғар туӣ,

Пас, ба маънӣ олами акбар туӣ 

(Дафт.4, саҳ.355).

 

Дар ин ҷо мутарҷим ба масъалаи ҷавҳари инсон даст зада, дар такя бо абёти мухталиф аз "Маснавӣ" ва аз дидгоҳи Мавлоно собит месозад, ки ҷавҳари инсон комилан ҷавҳари илоҳӣ аст ва инсони комил қуллаи баланди таҷаллии шахсияти инсон аст, ки дар андешаи ӯ ё ба андешаи ӯ, дар фаҳмиши ҷаҳони ҳастӣ зоҳир мегардад, ки Мавлоно ҷавҳари шахсияти инсонро дар фармонравоӣ бар нафси аммора медонад. Мавлоно дар ин бахш аз назари мутарҷим бо истифода аз Қуръону Ҳадис ба сурати фалсафӣ робитаи инсону Худо ва ҷаҳони ҳастиро бо далелҳои қотеъ ҳаллу фасл месозад. Мутарҷим ин ақидаро дар ин ҷо дар ҳошия ва поварақҳои тарҷума ва тафсири хеш ишорат менамояд, ки Мавлоно аз осори донишмандони форсизабон Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Имом Ғазолӣ ва таҳқиқоти донишмандони мавлавишинос Фурӯзонфар, Гулпинорлӣ истифода карда, масъалаи ҷавҳари инсон ва вазифаи малакутии ӯро бо мисолҳои аҷиб шарҳу тавзеҳ медиҳад, ки ба сабаби тангии вақт аз шарҳу баёни густурдаи онҳо худдорӣ меварзем.

Мутарҷим дар тарҷумаи дафтари панҷуми Маснавӣ, ки иборат аз 641 саҳифа буда, 428 саҳифаи онро тарҷумаи матн ва 213 саҳифаашро шарҳу эзоҳҳо ташкил медиҳанд, зери унвони "Иродаи Илоҳӣ ва озодии инсон" як таҳқиқи пурмуҳтаво навиштааст, ки  маъно ва муҳтавои он чунин аст. Мутарҷим дар асоси мазмуни дафтари панҷум ва дафтарҳои дигари "Маснавӣ" яке аз масоили баҳсталаби фалсафа ва ирфони исломӣ масъалаи "ҷабр ва ихтиёр" ё ба сухани дигар, мавзуи озодии инсонро мавриди баҳсу мунозираи муфассал қарор додааст. Тибқи назари мутарҷим дуктур Иброҳим ад-Дасуқӣ, дар таърихи ирфони исломӣ ҳеҷ мутафаккире масъалаи озодии инсонро дар баробари иродаи Илоҳӣ мисли Мавлоно дақиқ ва равшан баён карда  натавонистааст, зеро шарҳу баёни ӯ бо шумулияти шарҳу баён, арзи зиндаи мавзуъ ва овардани далелу ҳуҷҷатҳои равшану раднопазир аз зиндагии башарӣ ва такя ба сарчашмаҳо фарқ мекунад. Аз дидгоҳи Мавлоно аз он ҷо ки масъалаи "ҷабр ва ихтиёр" як масъалаи умумибашарӣ, аст Шарқу Ғарб - ҳама яксон ба он муносибат мекунанд. Ҷавҳари ақидаи Мавлоноро дар ҳаллу фасли масъалаи мазкур ин воқеияти раднопазир ташкил медиҳад, ки чун Худованд ҳама мавҷудотро офарид, аз миёни онҳо озодиро танҳо насиби инсон карда, озодӣ барои инсон як туҳфа ва армуғони Худовандист. Дар идомаи таҳкиқи масъала мутарҷим меафзояд, ки Мавлоно дар пайравӣ ба Саноии Ғазнавӣ дар чунин андеша аст, ки инсон дар байни ақл ва ҳавою ҳавас комилан озод аст ва барои шарҳу баёни масъала аз Қуръону Ҳадис ва гуфтори бузургон мисолҳо оварда, Мавлоно чунин мешуморад, ки инсон бо табиати ботинии Худовандии худ дарк мекунад, ки ӯ соҳибихтёр аст ва далели чунин ақида ин аст, ки ӯ ҳамеша дар байни ду чиз ё худ ду ҳолат карор дорад, ки ин эҳсосро Мавлоно "идроки виҷдонӣ" меномад ва аз дидгоҳи ӯ инсоне, ки масъалаи ҷабр ва ихтиёрро дарк карда наметавонад, дар мартаба бадтар аз ҳайвон аст. Аз ин рӯ, ихтиёр аз назари Мавлоно қудрати ҳақиқии инсон буда, инсонии инсон ба қадри ихтиёр карда тавонистани ӯст. Масъалаи ҷабру ихтиёр ва қазову қадарро Мавлоно ба сурати густурда ҳаллу фасл карда, бадбахтии инсонро дар ин масъала дар он мебинад, ки инсон ҳамеша зери таъсири ҳавою ҳаваси нафс қарор гирифта, аз назари ӯ ғуломи шаҳват буда, зотан аз он халосӣ надошта, ӯ дар зиндагӣ бадтар аз ғуломи ҳалқабаргӯш аст. Хулосаи баҳси ин масъала дар ин ҷо ба ин қарор аст, ки озодии ҳақиқии инсон аз ботини ӯ берун омада, орзуи ҷовидонаи инсон озодӣ аст ва ҳеҷ тоғуте ё ситамгаре наметавонад инсонро аз озодӣ маҳрум созад, агар ӯ худ ботинан озод набошад. Мутарҷим масъалаи мазкур ва масоили дигари вобаста ба озодии инсонро дар ин ҷо бо мисолҳои дақиқ ва шарҳу баёни пурмазмун ва муҳтаво пешкаш кардааст, ки онро дар шакли густардатар ва васеътар баён бояд кард.