Ниёгони хирадманд, некном ва ҳунарманди мо иду ҷашнҳои зиёд доштанд, ки Сада аз ҷумлаи онҳост. Дар сарчашмаҳои илмӣ ва хаттӣ доир ба ин ид маълумоти зиёд додаанд.
Таърихи пайдоиш ва решаи иҷтимоии Ҷашни Сада бештар ба соҳаи кишоварзӣ иртибот дошта, маъхазҳои илмӣ-таърихӣ ва манбаъҳои бостонӣ собит месозанд, ки он ҳанӯз дар даврони ибтидоии ҷамъияти инсонӣ дар байни мардумони орёитабор арзи вуҷуд кардааст.
Ин ҷашни  пас аз 40 шабонарӯзи омадани шаби ялдо ё бо гузашти чиллаи калони зимистон фаро расида, аз омадани гармӣ мужда медиҳад, ки ин пайки нек чун гиромидошти ойини ниёгон истиқбол мешавад. Ба гуфтаи мутафаккири  бузург Абулқосими Унсурӣ:

Сада ҷашни мулуки номдор аст,
Зи Афаридуну зи Ҷам ёдгор аст.

Номи ҷашн, асосан, аз шумораи сад гирифта шуда, аз 10 - уми моҳи баҳман то омадани Наврӯз 50 шабу 50 рӯзро фаро мегирад. Ба қавли Абурайҳони Берунӣ, аҷдоди баруманди мо шабу рӯзро алоҳида ҳисоб мекарданд. Сада моҳиятан пирӯзии рӯшноиро бар торикӣ ифода намуда, бо тантанаи оташафрӯзӣ омадани фасли баҳору муждаи пешакии Наврӯзро мерасонд.
Абулқосим Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» пайдоиши ҷашни Садаро ба подшоҳи дуюми Пешдодиён Ҳушанг нисбат медиҳад ва чунин менигорад:
Шаб омад, барафрӯхт оташ ба кӯҳ,
Ҳамон шоҳу дар гирди шоҳон гурӯҳ.
Яке ҷашн кард он шабу бода хӯрд,
Сада номи он ҷашни фархунда кард.
Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,
Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.

Боиси хушнудист, ки ҳамдиёрони мо таҳти сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар радифи ҷашну оинҳои дигари суннатии мардум ҳамасола Садаи некқадамро чун қосиди Наврӯз пешвоз мегиранд. Ин ҳам натиҷаи сиёсати собитқадамонаи давлати мост, ки халқро муттаҳиду зафарманд ва якдилу ҳаммаслак гардонда, асолати неки гузаштагонро пос медорад. Дар ин ҷода беҳтарин суханон ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мансубанд, ки дар рӯзҳои таҷлили Ҷашни Садаи халқамон ду сол муқаддам гуфта буданд: «Сада ба монанди Наврӯз ва Меҳргон таҷассумгари суннатҳои неки инсонист, ки файзу баракати хони пурнеъмати кишоварзонро инъикос менамояд. Бинобар ин, зарур аст, ки ҳар сол бо шукӯҳу шаҳомати хосса таҷлил карда шавад. Аз ин хотир, анъанаву расму оини хос ва фарҳанги ғании мардуми тоҷик, ки аз қадимулайём бо замин сару кор доштанд ва соҳиби маданияти баланди заминдорӣ буданд, то имрӯз зинда боқӣ мондааст ва ҳамчун ҷузъи таркибии тамаддуни умумибашарӣ барои инсоният хизмат менамояд».
Хулоса, аз баракати Истиқлолияти давлатӣ ва муттаҳидии халқ осоиши бардавом ва ҳамдиливу ҳамраъйии мардум, бар асари бунёдкориву созандагӣ, ҳадафҳои неки ашхоси  дилсӯзи Ватан, сарҷамъиву ваҳдати миллат анъанаҳои хубу шоёни гузаштагон эҳё гашта, зиндагиро нур бахшидаанд. Ба қадри ин ҳама хушиҳо расидан камоли ватандӯстӣ мебошад. Дар Тоҷикистон ба шарофати истиқлолияти бадастомада Ҷашни Сада аз нав эҳё гардид ва минбаъд ҳамасола онро дар ҷумҳурӣ 30 - юми январ бо шукӯҳу шаҳомати хосса ҷашн мегиранд.
Ш. И. ХОҶАЕВ,
директори Институти хокшиносӣ
ва агрохимияи АИКТ,
Т. ХОҶАЗОД, рӯзноманигор